Bugojno se snabdijevao vodom iz oko 70 bunara i izvora, a isto toliko petrolejskih lampi osvjetljavalo je njegove ulice
Zabilježeno je da su 1870. godine stanovnici Bugojna zatražili od osmanskih vlasti da im odobre održavanje trodnevnog godišnjeg vašara “u cilju povećanja trgovine i usljed toga što se nalazi na putu kuda mnogo putnika prolazi”. Iste godine, mutesarif travničkog sandžaka (okruga) objavio je da će se u Bugojnu održavati vašar u trajanju od tri dana, s početkom 15. septembra svake godine.
Odobrenje datuma i trajanja vašara vršeno je posredstvom okružne oblasti u Carigradu, a do austrougarske okupacije 1878. godine u Bosni i Hercegovini održavani su vašari u 87 raznih gradova, varoša i sela.
Od toga u 72 mjesta održavani su sedmični pijačni dani, a u 27 godišnji vašari. S obzirom na to da se Bugojno našlo već tada među 27 mjesta koja su imala godišnji vašar, to mu je dalo novi zamah za razvoj trgovine, što potvrđuje i navedeni spisak sudski protokoliranih firmi.
Nakon austrougarske okupacije, datum održavanja godišnjeg vašara u Bugojnu bio je promjenljiv sve do 1907. godine, od kada se ustalio na 18.oktobar.Godišnji vašari u Bugojnu, kao i u drugim mjestima, predstavljali su najveći privredni i društveni događaj za koji su se brižljivo pripremali svi društveni slojevi i svi uzrasti stanovništva.
Na njima su trgovci i zanatlije iz raznih krajeva nudili svoju robu, seljaci su dogonili stoku, žito i proizvode kućne radinosti, razni putujući zabavljači nudili su zabavu tako da se šarolika masa svijeta stapala u jedinstvenu sliku vašara i njegove neponovljive atmosfere.
Svi su nešto prodavali i kupovali i u tome uživali.
Prema podacima s početkom XX stoljeća, na godišnji vašar u Bugojnu dogonjeno je oko 2.400 grla rogate stoke, 400 konja, 4.000 grla sitne stoke i oko 100 svinja, a na sedmični pijačni dan prosječno po 150 grla rogate stoke, 50 konja, 600 komada sitne stoke i 20 svinja.
Osim trgovina mješovitom robom, žitom i stokom, u Bugojnu je bilo više tradicionalnih bosanskih gostionica i kafana, što je neminovan pratilac formiranja naših gradova.
Početkom XX stoljeća zabilježeno je da u Bugojnu uspješno rade dva hotela i jedno prenoćište. Franc Freškura podigao je na željezničkoj stanici hotel “Vrbas” s deset soba, koji je 1908. uredio restoran i promjenio ime u Hotel “Bosna”.
Dobar poslovni ugled imao je i drugi hotel “Zum schwarze Adler” (Kod crnog orla), čiji je vlasnik bio Ludwig Grof, koji je proširio svoj hotel i dao mu ime “Grand hotel Grof ”.
Ovaj hotel imao je u početku šest, a 1918. godine 15 soba. U gradu je bilo i jedno prenoćište sa 4 sobe, čiji je vlasnik bila Ruža Grubeša.
U gradu je bilo smješteno više zanatskih radnji koje su podmirivale potrebe gradskog i okolnog seoskog stanovništva. Struktura zanata nije bila opterećena tradicijom, nego je odgovarala stvarnim potrebama stanovništva.
Na cijeni su bili kovači, kolari, građevinari, koji su u većini bili dunđeri,ili majstori opšteg profila koji su znali izgraditi bosansku kuću od temelja do useljenja. U ovom periodu došlo je do značajnih promjena u ovoj oblasti, jer se osim državnih, javnih građevina, u Bugojnu počinju zidati veće i ljepše kuće za potrebe trgovaca, činovnika i zemljoposjednika koji useljavaju u grad.
Ove nove potrebe pratilo je podizanje prvih ciglana koje prave preokret u proizvodnji građevinskog materijala koji potiskuje drvo.
Vlasnici prvih ciglana bili su Marko Ribičić, Stipo Šandrk i Pero Kolovrat.
Time je počela i u Bugojnu era modernog građevinarstva. Podignute su reprezentativne građevine, kao što je zgrada kotarskog ureda u arapskom stilu (današnja gimnazija), zgrada sreskog suda, narodne osnovne škole, željezničke stanice, vojne pošte i telegrafa itd.
Oslanjajući se na bogatu tkačku tradiciju Skopaljske doline, osnovane su filijale Tkaonice ćilima iz Sarajeva. Potreban materijal i mustre radnice su dobijale od Tkaonice i naručene predmete izrađivale kod svojih kuća, a gotovu robu predavali su firmi i dobijale određenu platu.
Važan ekonomski faktor u gradu činili su solidno plaćeni činovnici,koji su gotovo isključivo bili doseljenici iz raznih pokrajina Monarhije i nosioci modernizacije i evropeizacije u gradu. Osim nosilaca političke i vojne vlasti, u ovu socijalnu skupinu spadali su i sreski ljekar, veterinar, apotekar
Iz zvaničnog statističkog pregleda zanimanja stanovništva bugojanskog sreza 1910. godine vidi se da je svaki deseti stanovnik koji privređuje,svoju egzistenciju osiguravao izvan agrara, odnosno da je 89% ukupnog stanovništva sreza živjelo od poljoprivrede kao glavnog izvora prihoda.
Na razmeđu XIX i XX stoljeća Bugojno se nije razvijalo samo kao politički i privredni centar sreza, nego je sve više preuzimalo i kulturnoprosvjetno i društveno vodstvo čitavog gornjovrbaskog kraja. U njemu se relativno brzo formirao sloj imućnog građanstva činovničkog i trgovačkog porijekla, pripadnika raznih nacija i kultura, koji je, kao i svugdje gdje se javio, osjećao potrebu za višestranim društvenim uticajem i potpunijim duhovnim i društvenim životom. Iz te potrebe nastala je višestrana i dosta intenzivna prosvjetna, kulturna i društveno-politička aktivnost.
Prvu osnovu školu u Bugojnu otvorili su franjevci 1868. godine, koju je 1872. godine pohađalo 30 djece.Ova škola, kao i druge koje je osnivao ovaj red, ukinuta je 1883. godine, jer je uslijedilo otvaranje Narodne osnovne škole koju su pohađala djeca svih konfesija, a školske 1886/87. u gradu je podignuta impozantna školska zgrada.
U okviru srpsko-pravoslavne crkvene opštine osnovana je srpsko-pravoslavna osnovna škola, dok je uz džamiju otvoren mekteb, a kasnije i medresa. Mreža osnovnih škola završena
je 1893. godine, kada je “Družba sestara milosrdnica sv.Vinka” iz Zagreba otvorila u Bugojnu katoličku djevojačku školu, koja je imala 114 učenica i 5 nastavnica.
U početku je u narodnoj osnovnoj školi bio zaposlen samo jedan učitelj, a kasnije 2 ili 3 učitelja i jedan pomoćni učitelj.
Društveno-ekonomske i druge promjene na razmeđu XIX i XX stoljeća podstakle su u Bugojnu bogatu i raznovrsnu kulturno-prosvjetnu i druge društvene aktivnosti, koje su svojim značajem premašivale ekonomsku snagu grada i brojnost njegovog stanovništva.
To je bilo vrijeme kada se u cijeloj Bosni i Hercegovini osnivalo mnogo raznovrsnih društava koja su odražavala potrebe i interese novih i starih društvenih snaga, vjerskih i nacionalnih pokreta i modernih socijalno-političkih ideologija.
Kulturno-prosvjetna, socijalna i humanitarna društva u Bugojnu 1878-1914
Naziv društva Godina osnivanja
1. Činovnička kasina – Beamten – Kasino 1893.
2. Ukrašavajuće društvo – Verscönungsverein 1895.
3. Pjevačko društvo 1898.
4. Hrvatska narodna čitaonica 1900.
5. Biciklističko društvo 1900.
6. Dobrovoljno vatrogasno društvo 1902.
7. Turska kiraethana – čitaonica 1904.
8. Podružnica hrvatskog potpornog društva “Napredak” 1905.
9. Srpsko pjevačko društvo “Javor” 1906.
10. Pododbor srpskog potpornog društva “Prosvjeta” 1907.
11. Mjesni odbor Hrvatske narodne zajednice 1907.
12. Hrvatski sokol 1909.
13. Srpski soko 1909.
14. Pododbor potpornog društva “Gajret” 1910.
15. Srpska narodna organizacija 1911.
16. Muslimanski klub 1913.
17. Ratno dobrovoljno dobrotvorno društvo 1914.
Iz pregleda društava vidi se da su stanovnici Bugojna bili veoma otvoreni prema kulturno-prosvjetnim, humanitarnim, sportskim i nacionalnopolitičkim idejama.
U društvenom životu led je probijen osnivanjem Činovničke kasine, koja zaslužuje veliku pažnju, s obzirom na to da “kasina”postaje mjesto gdje se okupljaju činovnici, vojnici, poslovni ljudi, uglavnom doseljeni svijet koji preko kasine stvara jedan novi, drukčiji društveni život.
Jedno od najinteresantnijih i jedinstvenih udruženja u Bosni i Hercegovini jeste udruženje za uljepšavanje grada koje je, između ostalog, imalo zadatak da njeguje bilje, pošumljava i podiže parkove, što, svakako, predstavlja preteču ljubitelja prirode i modernih ekoloških udruženja.
Ono je interesantno i po tome što u njemu prednjače domaći ljudi svih konfesija. Čitaonice su u Bugojnu imale obrazovne i humanističke ciljeve. Na primjer, Hrvatska narodna čitaonica u početku ima 54 člana, a kasnije 78, a u njenom odboru sjede najugledniji hrvatski trgovci u gradu: Stipo Grgić, Stipo Domaćinović,Ilija Subašić, Anto Babić, Stipo Budimir, fra Dominik Gojsilović i NikolaDilber. “
Tursku čitaonicu” osnovao je odbor na čelu sa zemljoposjednikom Ahmed-begom Bušatlijom.
Hrvatsku narodnu zajednicu vodi fra MarijanLovrić, zajedno sa Stipom Domaćinovićem, Stjepanom Subašićem i Ninom Pavlovićem, s impozantnim brojem od 450 članova.
Humanitarne ideje društava “Prosvjete”, “Gajreta” i “Napretka”, koja su imali zadatak da pomognu podizanju nacionalne inteligencije na univerzitetima i zanatlijskog i trgovačkog podmlatka, naišle su na dobar prijem kod bugojanskog građanstva. “Napredak” ima 51 člana, “Gajret” 1905. godine
ima 10, a 1907 s članovima iz Gornjeg Vakufa ima 160 članova. “Prosvjeta”1908. ima 70 članova,a njome rukovodi Risto Đurendić zajedno s Čedomirom Jovićem, Milanom Jovanovićem i Đorđom T. Radovićem. I kod Srba, kao i kod Hrvata, čitavim društvenim životom rukovode bogati ljudi
– trgovci koji se nalaze u upravnim odborima od pjevačkih do sportskih i sokolskih društava.
Pjevačka društva, hrvatska i srpska, oslonjena su na crkvu, a imaju značajnu nacionalnu funkciju, jer se iz tih vrsta okupljanja, kao i iz drugih, brzo prešlo na nacionalnopolitičke stranke. I sokolska udruženja,koja su nosila ideju “u zdravom tijelu zdrav duh”, imala su zadatak da razvijaju borbeni nacionalni duh. Ideju o Hrvatskom sokolu u Bugojnu uspešno
su realizirali Franjo Vinter, Ilija M. Šandrk, Stjepan Jandrić, Vinko Šandrk,Stjepan Ubović i Stjepan Ivić (1909. ima 63 člana), a Srpski soko, koji je osnivan od 1. avgusta 1909. do 24. januara 1910. godine, vodili su ljudi iz uglednih srpskih porodica: Jovo Lukić, Mihajlo, Špiro i Ilija Marinović,
Gojko Praljak, Vojo Brančić, Aleksa Đurić, Ljubo i Kosta Topić, Blagoje Krstanović, Milivoje Radović, Risto Đurendić i Stevo Kokotović.
Za razvoj Bugojna bila je posebno značajna aktivnost njegovog gradskog vijeća koje je imalo zadatak da se brine o zdravstvenim, komunalnim, školskim i drugim pitanjima vezanim za život građana.
Grad se snabdijevao vodom iz oko 70 bunara i izvora,
a isto toliko petrolejskih lampi osvjetljavalo je njegove ulice.
Gradsko vijeće Bugojna (1886-1918)
Načelnici:
Tahir-aga Vidimlić 1886-1888.
Pero Pavlović 1889-1908.
Pero Šandrk 1909-1910.
Salih-aga Mandžić 1911-1915.
Remzi-beg Avdalajbegović 1917-1918.
Od 1895. biraju se podnačelnici i tu dužnost su obavljali:
Mitar Popadić 1895.
Mustaj-beg Avdalajbegović 1895-1908.
Vuk Đurendić 1896.
Niko Marinović 1899-1908.
Salih ef. Mandžić 1909-1910.
Jovan Topić 1909-1910.
Anto Babić 1911.
Risto Đurendić 1911-1918.
Nine Pavlović 1912-1918.
Zastupnici:
Pero Pavlović 1886.
Niko Grgić 1886-1889.
Simo Jelić 1886-1892. 1900-1901.
Tomo Topić 1886-1888.
Ibrahim ef. Karadža 1886-1892.
Spisak članova Gradskog vijeća sačinjen je na osnovu podataka iz Bosanskog glasnika
1889-1918.
Hamid Lončar 1886-1892.
Stipo Babić 1889-1892.
Niko Grgić 1886-1892.
Marko Popadić 1889-1892.
Niko Mijatović 1889-1892.
Ibrahim Hadžialić 1889-1892.
Mustaj-beg Avdalajbegović 1893-1894.
Meho Imamović 1893-1900.
Petar Kutleša 1893-1901.
Stipo Jezidžić 1893-1898.
Vuko Đurendić 1893-1895.
Jovo Praljak 1893-1898.
Salih-aga Mandžić 1893-1908.
Niko Marinović 1896-1898.
Theodor Heydušek 1900-1901. 1905-1908.
Juko Maduna 1899-1901.
Marko Dilber 1899-1901.
Salom Avram 1900-1908.
Niko Dimić 1902-1908.
Ivan Šandrk 1902-1904.
Boško Popadić 1902-1903.
Remzi-beg Avdalajbegović 1902-1908.
Ivan Perković Ivanković 1902-1908.
Ludwig Grof 1905-1911.
Stipo Babić 1905-1908.
Marko Dimić 1905-1908.
Karadža Abdul Rezak 1909-1918.
Tahir Bosto 1909-1918.
Ante Babić 1909-1910.
Stipo Domaćinović 1909-1914.
Juko Madunić 1909-1911.
Boško Topić 1909-1916.
Ilija Trifković 1909-1910.
Stipo Čolić 1909-1910.
Stipo Grgić 1911.1916.
Ivica Jozić – Baškarad 1911-1913.
Niko Čolić 1911-1918.
Zahid Šupa (Šupić) 1911-1918.
Jovo Krstanović 1911-1913.
Salih-beg Avdalajbegović 1915-1918.
Frano Domaćinović 1915-1918.
Stjepan Subašić 1915-1918.
Anto Kolovrat 1915-1918.
Đorđe Radović 1915-1918.
Ilija Sandić 1917-1918.
Na kraju ovog pregleda nekih pitanja u razvoju Bugojna kao grada koji nema dugu urbanu tradiciju, može se zaključiti da je njegov razvoj tekao u pravcu stvaranja jednog trgovačko-agrarnog središta. Prirodna bogatstva i dosta jaka poljoprivreda, s vrlo značajnom ulogom stočarstva, nisu mogle
biti oplođene znatnijim industrijskim razvojem, jer za to nisu postojali neophodna infrastruktura i finansijska sredstva.
U svojoj duhovnoj, kulturnoprosvjetnoj i društvenoj otvorenosti za moderne ideje Bugojno je pokazalo da se razlikuje od onih gradova koji su se borili s naslagama duge urbanetradicije.
